Ο σταθμάρχης Άνταμ Φαλλμεράυερ έχει μια ήσυχη, προβλέψιμη ζωή ως υπεύθυνος του σταθμού Λ., στη διαδρομή από τη Βιέννη προς την Τεργέστη. Η ηρεμία του διαταράσσεται όμως, όταν ένα δυστύχημα συμβαίνει, από ανθρώπινο λάθος, στοιχίζοντας τη ζωή σε κάποιους επιβάτες, τραυματίζοντας άλλους και αποκαλύπτοντάς του μια ξένη, μια γυναίκα με «λεπτά άσπρα χέρια» που έμοιαζαν με «μικρά υπέροχα πτώματα». Η γυναίκα είναι η Ρωσίδα κόμισσα Βαλέβσκα, ευτυχώς σώα, αλλά τόσο βαθιά σοκαρισμένη, που χρειάζεται φροντίδα. Ο σταθμάρχης την ερωτεύεται κεραυνοβόλα (στον κόσμο του Ροτ η λέξη αυτή ταιριάζει άψογα) και τη φιλοξενεί στο σπίτι του, όπου διαμένει με την οικογένειά του, μέχρι να αναλάβει. Το σπίτι ποτίζει με το άρωμά της, που παραμένει μέχρι την αποχώρησή της, και ο Φαλλμεράυερ αποφασίζει να την αναζητήσει. Όλα αυτά, ενώ ο ξεσπά ο Α΄ Π.Π., κι αυτό που είναι μια γενικευμένη τραγωδία για εκατομμύρια ανθρώπους, για εκείνον μετατρέπεται σε μοναδική ευκαιρία, για να φύγει από το συνηθισμένο του πόστο και με κάθε βήμα του να βρεθεί πιο κοντά στην αγαπημένη του. Κάτι που καταφέρνει, παρά τις δυσκολίες ή εξαιτίας αυτών. Ενόσω ο πόλεμος μαίνεται, ζουν μαζί, αμοιβαία κι αναντίρρητα ερωτευμένοι, χωρίς κανένα εμπόδιο στην ευτυχία τους. Ακόμα κι όταν ο πόλεμος τελειώνει, ο πρώην σταθμάρχης μαθαίνει ότι η οικογένειά του τον θεωρεί πλέον νεκρό, εφόσον έχει παραμείνει αγνοούμενος για χρόνια, πράγμα που του επιτρέπει να συνεχίσει να ζει με την κόμισσα. Το τέλος του πολέμου τον βρίσκει μαζί με την έγκυο πλέον κόμισσα στο Μόντε Κάρλο, αφού το ζευγάρι έχει διανύσει απέραντες αποστάσεις, προκειμένου να διατηρήσει την ευτυχία του. Ούτε το νέο ότι ο κόμης Βαλέβσκι επέζησε και πρόκειται να επιστρέψει δεν φαίνεται να τους πτοεί. Όταν όμως πράγματι εμφανίζεται, ανάπηρος από τον πόλεμο, η κόμισσα σπεύδει να τον φροντίσει. Κι ο Φαλλμεράυερ φεύγει και «ποτέ κανείς δεν ξανάκουσε γι’ αυτόν».
Συγχωρέστε με που σας αποκάλυψα την αρχή, τη μέση και το τέλος αυτού του διηγήματος, που έχει χαρακτηριστεί ως ένα από τα τελειότερα που έχουν γραφεί, έχει παραλληλιστεί με αυτά του Τσέχωφ και έχει αγαπηθεί ανεξάρτητα από την εποχή και το γεωγραφικό μήκος και πλάτος. Είπα τόσο πολλά για την ιστορία, γιατί γνωρίζοντας όλη την πλοκή είναι που θαυμάζει κανείς περισσότερο τον κόσμο που έστησε ο Ροτ, ξεκινώντας από τη δωρική, απαλλαγμένη από συναισθηματισμούς, γλώσσα που χρησιμοποιεί, για να περιγράψει την αδιανόητη συναισθηματική ένταση στην οποία υποβάλλεται ο Φαλλμεράυερ, και τον σχεδόν θαυματουργικό τρόπο με τον οποίον καταφέρνει να συνδεθεί με την κόμισσα Βαλέβσκα. Η λιτότητα της γλώσσας του κάνει τα γεγονότα να φαίνονται δεδομένα και διαγράφει για το ζευγάρι μια πορεία σχεδόν ντετερμινιστική, συμπιέζοντας πάμπολλους μήνες σε δύο αράδες και χιλιάδες σκέψεις και συναισθήματα στην ψύχραιμη περιγραφή της (επιτυχημένης!) προσπάθειας του Φαλλμεράυερ να μάθει Ρωσικά. Μέσω αυτού του ύφους, η γραφή του Ροτ θυμίζει έντονα είτε παραμύθι είτε θρησκευτικό κείμενο.
Και, πράγματι, το θρησκευτικό στοιχείο δηλώνει μια σταθερή, διακριτική παρουσία. Ο Φαλλμεράυερ φέρει το όνομα του πρώτου βιβλικού ανθρώπου, του Αδάμ, προοιωνίζοντας την πτώση του από τη Γη της Επαγγελίας – μια πτώση που, στην περίπτωση του Φαλλμεράυερ, είναι μια παράδοση στο άγνωστο, εφόσον πλέον δεν είναι σταθμάρχης και θεωρείται νεκρός˙ δεν υπάρχει πλέον κανείς Άνταμ Φαλλμεράυερ. Η πτώση προοικονομείται και από το θρησκευτικό αμάρτημα (ή την τραγική ύβρη, ανάλογα με την οπτική γωνία) της έπαρσης που τον κυριεύει και τον κάνει να ευγνωμονεί τον πόλεμο και την κατοχή που τον φέρνουν κοντά στην αγαπημένη του, με αποκορύφωμα εκείνη τη μόνη φράση: «Ας μην ειρήνευε ποτέ ξανά η γη»!
Πράγματι, η αντίθεση της προσωπικής ευτυχίας με τη συλλογική δυστυχία είναι πανταχού παρούσα στην ιστορία, ξεκινώντας ήδη από το μοιραίο για τόσους δυστύχημα στον σταθμό, που υπήρξε η αφορμή για τον έρωτα του σταθμάρχη. Η αντίθεση αυτή σταματά να έχει τυχαίο χαρακτήρα, όταν ο Φαλλμεράυερ θεωρεί τον πόλεμο βασική προϋπόθεση για τη δική του ευτυχία – μία από τις πιο ανατριχιαστικές σκέψεις που έχουν εκφραστεί στην παγκόσμια ιστορία (όχι μόνο της λογοτεχνίας). Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, ότι η λήξη του πολέμου είναι που εν τέλει σημαίνει τη λήξη του ειδυλλίου, την κατάρρευση ολόκληρου του κόσμου που έφτιαξε ο συγγραφέας. Ο Ροτ είχε εξάλλου έφεση στις αναπάντεχες ανατροπές που, αντί να σβήνουν την ιστορία που έχει προηγηθεί, τη βαθαίνουν και την εμπλουτίζουν.
Ο Γιόζεφ Ροτ γράφει το διήγημα αυτό, που έχει χαρακτηριστεί εφάμιλλο των διηγημάτων του Τσέχωφ, έναν χρόνο μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Εβραϊκής καταγωγής ο ίδιος, γρήγορα συνειδητοποιεί την επικινδυνότητα του νέου καθεστώτος και εκφράζει την αγωνία του για αυτήν. Κι ενώ είναι συχνές οι αναγνώσεις που ξεχωρίζουν το Ο σταθμάρχης Φαλλμεράυερ ως απεγνωσμένη ερωτική ιστορία, μια άλλη ανάγνωση μπορεί να δει το διήγημα ως σχόλιο πάνω στα πολιτικά τεκταινόμενα της εποχής. Στη δική μου πρώτη ανάγνωση, αυτό που εντόπισα ήταν μια δραματική διαδοχή αποχωρισμών –που είναι ειδικότητα, άλλωστε, ενός σταθμάρχη–, οι οποίοι μοιάζουν να συμβαίνουν εκ του φυσικού και αντιμετωπίζονται με στωικότητα (επίσης: η ειδικότητα ενός σταθμάρχη).
Αν μπορούμε να διαβάσουμε αυτό το τόσο πυκνό –παρά το διακριτικό του μέγεθος– διήγημα στα Ελληνικά, το οφείλουμε στη μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου για τις εκδόσεις Άγρα. Η έκδοση συνοδεύεται από επίμετρο της Ναντίν Γκόρντιμερ, μετάφραση της παρουσίασης που έκανε για τον Ροτ ο Μάικλ Χόφμαν, ο οποίος μετέφρασε το έργο του συγγραφέα στα Αγγλικά, και ένθετο φυλλάδιο με δοκίμιο αφιερωμένο στον συγγραφέα, γραμμένο από τον Διονύση Καψάλη, με τίτλο Η φούγκα της νοσταλγίας. Είναι μια πανέμορφη έκδοση, αν και εκτιμώ ότι θα της ταίριαζε να συνοδευόταν και από ένα μικρό κείμενο της Ελληνίδας μεταφράστριας, όχι μόνο του Χόφμαν. Ενδεχομένως το βιβλίο αυτό να είναι η καλύτερη εισαγωγή στον κόσμο του Ροτ.
Ο Σταθμάρχης Φαλλμεράυερ
Γιόζεφ Ροτ
Μετάφραση: Μαρία Αγγελίδου
Εκδόσεις Άγρα
* Δανείζομαι τον τίτλο από το ποίημα του Ίλια Καμίνσκι We lived happy during the war.
