το σφυρί
Αντελάιντε Ιβάνοβα
Εκδόσεις Τεφλόν
Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2020
Διάβασα την ποιητική συλλογή το σφυρί της Βραζιλιάνας ποιήτριας, δημοσιογράφου και φωτογράφου Αντελάιντε Ιβάνοβα (Ρεσίφε, 1982-) τη μέρα που δημοσιοποιήθηκε η είδηση ότι μια νεαρή γυναίκα στη Δάφνη, η Ανίσα, δολοφονήθηκε από τον σύντροφό της. Το βράδυ εκείνης της μέρας, που ήταν μεγάλου καύσωνα, δεν μπορούσα να κοιμηθώ, και γι’ αυτό δεν έφταιγε η αφόρητη ζέστη. Εμπιστεύτηκα τότε την ποίηση της Ιβάνοβα, μάλλον καλώς – για πολλούς λόγους, ο πιο επιδερμικός εκ των οποίων είναι ότι στους τελευταίους στίχους της ποιητικής της συλλογής διαβάζουμε:
«[…] το
σφυρί
είναι ένα εξαιρετικό αντικείμενο
που σε βοηθά να κοιμάσαι ήσυχη
και να καρφώνεις πρόκες».
Η ποιητική συλλογή αυτή χωρίζεται σε δύο μέρη, συναφή με ένα διάταγμα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, το οποίο όριζε ότι η γυναίκα είναι υπεύθυνη και σε περίπτωση βιασμού (της) και σε περίπτωση μοιχείας, γιατί και στις δύο περιπτώσεις απέτυχε να ελέγξει το σώμα της, όπως όφειλε. Στο πρώτο μέρος, η ποιήτρια διατρέχει τις κακοποιητικές συμπεριφορές που καθιστούν δυνατή (βλέπε: δεν σταματούν) τη σεξουαλική κακοποίηση, ή έπονται αυτής. Μιλά για βιώματα που υπέστησαν πραγματικά ή φανταστικά πρόσωπα, συμπεριλαμβανομένης της αφηγήτριας, που μας συνοδεύει σε όλη την έκταση της συλλογής. Από τη μηχανική ιατρική εξέταση του κακοποιημένου σώματος μιας γυναίκας στο ποίημα ο γύπας μέχρι όσους μαγνητοσκόπησαν τη Λάουρα ντε Βερμόντ (για τη λάουρα) πριν από τον θάνατό της («γιατί δεν έτρεξαν να την προστατέψουν;» αναρωτιέται κανείς), και την αθώωση των κακοποιητών στο η ετυμηγορία, η Ιβάνοβα ξετυλίγει ένα υφαντό με γερά αλληλοπλεγμένες υφάνσεις στον χρόνο και στον χώρο. Στο πλαίσιο αυτό, η κακοποιημένη γυναίκα όχι μόνο δεν βρίσκει δικαίωση, αλλά της επιρρίπτονται κι άλλες ευθύνες, όλες οι ευθύνες. Στο ίδιο πλαίσιο, ο κακοποιητής παίρνει στην ποίηση της Ιβάνοβα το όνομα «ο πρίγκιπας» και, ως υπεράνω πάσης υποψίας, συνεχίζει να πορεύεται, με τις καταστροφικές του συνέπειες, και στο υπόλοιπο του ποιητικού έργου.
Στο δεύτερο μέρος, η αφηγήτρια αναζητά την ηδονή σαν αδύνατο βίωμα. Εδώ, πέρα από τον «πρίγκιπα», δίνεται βήμα και σε μία ακόμα ανδρική φιγούρα: τον Χούμπολτ, έναν ανεπαρκή εραστή, από του οποίου την ανεπάρκεια η αφηγήτρια θέλει να αποδράσει, ή την οποία θέλει να μετουσιώσει σε μια δυνατή για (και) δική της ικανοποίηση ενέργεια. Η ερωτική αυτοδιάθεση της αφηγήτριας συναντά εμπόδια εντός και εκτός σχέσεων ή γάμου (βλ. ποιήματα ο σύζυγος και το διαζύγιο), μιας και το αίτημά της φαίνεται να μην είναι δυνατό να γίνει αντιληπτό. Κι όμως, αυτή επιστρατεύει τη δικιά της φωνή, κι όχι μόνο αυτή, αλλά και κληρονομιά που άφησαν καλλιτέχνιδες που προηγήθηκαν αυτής, οι οποίες παρουσιάζονται ως σκαπανείς της διεκδίκησης της ερωτικής επιθυμίας, όπως η Σέξτον, η Πλαθ, η Λουίζ Μπουρζουά και η Νταϊάν Άρμπους (βλ. ποίημα τα άρχηστα όργανα).
Η συλλογή το σφυρί είναι από αυτές που διαβάζονται από την αρχή μέχρι το τέλος, καθώς τα ποιήματα που την απαρτίζουν ακολουθούν μια φυσική ροή, που κορυφώνεται με το ποίημα που απαριθμεί τις εννοιολογήσεις του ίδιου του σφυριού, χρήσιμου αντικειμένου, συμβόλου, μηχανισμού. Η Ιβάνοβα καταφέρνει να συνομιλήσει όχι μόνο με τις προαναφερθείσες καλλιτέχνιδες, αλλά και με λογοτέχνες όπως ο Πάουλ Τσελάν ή ο Γέιτς. Παράλληλα, προβαίνει και σε πλούσιες αναφορές στην ιστορία της πορτογαλόφωνης λογοτεχνίας, με πιο χαρακτηριστική την εξαιρετική συνομιλία με στίχους του Ρικάρντο Ρέις, ετερώνυμου του Φερνάντο Πεσσόα, που πετυχαίνει στο ποίημα της η ετυμηγορία. Το σφυρί τιμήθηκε το 2018 με το Βραβείο Ποίησης του Ρίο ντε Ζανέιρο, ενώ το 2020 προτάθηκε για την πρώτη απονομή του βραβείου ποίησης Ντέρεκ Γουόλκοτ. Η μετάφραση από τα Πορτογαλικά έγινε από τους Σπύρο Πρατίλα και Πίτερ Κόνστανταϊν και είναι μια πολύ προσεγμένη δουλειά – θαύμασα τους ευρηματικούς τρόπους απόδοσης λογοπαιγνίων, καθώς και πραγματολογικών στοιχείων που αφορούν τη βραζιλιάνικη πραγματικότητα. Θα μου άρεσε να δω το έργο να ανατυπώνεται, ιδανικά και σε δίγλωσση έκδοση με το πρωτότυπο πλάι στο μετάφρασμα.
