Φαντασία – το παρεξηγημένο είδος της λογοτεχνίας. Ενίοτε η κρυφή απόλαυση των αναγνωστών, μιας που δεν θεωρείται «σοβαρή» λογοτεχνία. Ίσως παιδική για κάποιους. Αλλά, προς υπεράσπιση του είδους, να σημειωθεί ότι έργα φαντασίας θα μπορούσαν να θεωρηθούν τα πρώτα λογοτεχνικά εγχειρήματα της ανθρωπότητας. Οι μύθοι, άλλωστε, είναι και αυτοί έργα φαντασίας. Και, τέλος πάντων, τι κι αν κάποια στοιχεία δεν είναι ρεαλιστικά; Το καλογραμμένο βιβλίο φαντασίας μπορεί να μιλήσει για την ανθρώπινη φύση όσο και ο Ντοστογιέφσκι. Η ποιότητα δεν έχει να κάνει με το είδος.
Θα μιλήσω λοιπόν για τον Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν. Είναι ο πατέρας της σύγχρονης φαντασίας, νομίζω. Δύσκολα αμφισβητείται αυτό, αλλά, αν έχετε κάποια άλλη ιδέα, παρακαλώ να μου το πείτε. Ο Τόλκιν ήταν φιλόλογος και πραγματικά φίλος του λόγου, όπως φαίνεται και από το ακαδημαϊκό του έργο και από το λογοτεχνικό. Ναι, δημιούργησε γλώσσες για τις φυλές του κόσμου εμπνευσμένες από τις γλώσσες που μελετούσε ακαδημαϊκά, αλλά δεν είναι μόνο αυτό που φανερώνει την αγάπη του. Αν διαβάσει κανείς τα βιβλία του στο πρωτότυπο, θα καταλάβει ότι τα έγραψε με έναν τρόπο που μόνο κάποιος που αγαπάει τη γλώσσα θα μπορούσε να γράψει. Οι λέξεις και η σύνταξη δείχνουν ότι καταλάβαινε τη ροή του λόγου σε ένα βαθύ επίπεδο.
Το έργο του Τόλκιν είναι μυθολογικό. Αν προσεγγίσει κανείς τα έργα του περιμένοντας δράση και σασπένς σε κάθε σκηνή, είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα απογοητευτεί. Πιστεύω πως ο καλύτερος τρόπος, για να διαβάσεις τα βιβλία του, είναι με ένα ωραίο, ζεστό ρόφημα και έναν χάρτη της Μέσης Γης ανοιχτό, και πρέπει να απολαύσεις το κείμενο δίνοντας χρόνο στην ιστορία να ξεδιπλωθεί. Είναι καλύτερα να είσαι προετοιμασμένος για ένα έπος, παρά για ένα σύγχρονο μυθιστόρημα. Μπορεί να μην πρόκειται για έμμετρη ποίηση, αλλά υπάρχουν σίγουρα θεματολογικές ομοιότητες ανάμεσα στο έργο του (συνολικά) και άλλα έπη ή μυθολογίες.
Ο κόσμος που δημιούργησε είναι τεράστιος, τόσο χωρικά όσο και χρονικά, μιας που εκτείνεται σε τουλάχιστον τρεις ηπείρους και πολλές χιλιάδες χρόνια. Το Σιλμαρίλλιον ξεκινάει με την κοσμογονία και την είσοδο του σπόρου του κακού στον κόσμο. Η μάχη του καλού και του κακού είναι από τα κεντρικά θέματα και εξετάζεται μέσα από τις πράξεις των θνητών και των αθανάτων. Οι ήρωες κρίνονται όχι μόνο από τη δύναμή τους, αλλά –ίσως περισσότερο– από την ηθική τους ακεραιότητα. Η ηθική που διέπει το έργο του γίνεται ξεκάθαρη. Τα χαρακτηριστικά που οδηγούν τους ήρωες στη μεταστροφή στο κακό ή σε διάφορα δεινά είναι η αλαζονεία, η απληστία, η επιθυμία να εξουσιάζουν, η απροθυμία να ακούσουν τις συμβουλές άλλων. Ό,τι καλό έρχεται είναι μέσα από τον οίκτο, την ανιδιοτέλεια, τη γενναιότητα. Οι ήρωες επηρεάζονται ενίοτε από τη μοίρα, τις πράξεις των θεών, και σίγουρα τις πράξεις των προγόνων τους. Και εφόσον τα κείμενα προσφέρουν χιλιάδες χρόνια ιστορίας, παρακολουθούμε την κληρονομιά που αφήνει η κάθε γενιά στην επόμενη.
Μερικά παραδείγματα θεμάτων στις ιστορίες του Τόλκιν; Η ιστορία του Νούμενορ, που είναι βασισμένη στον μύθο της Ατλαντίδας, μελετάει το θέμα της αποδοχής του θανάτου, της ζήλιας και της ύβρης. Στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών έχουμε το θάρρος των Χόμπιτ, των πιο ταπεινών από τις φυλές της Μέσης Γης, να σώζει τον κόσμο. Οι μάγοι, όπως ο Γκάνταλφ, μπορεί να έχουν δύναμη, αλλά ο ρόλος τους είναι συμβουλευτικός. Η καθοδήγηση προς τις ηθικές αξίες που περνάει ο Τόλκιν είναι σημαντικότερη από την ωμή δύναμη. Επίσης, είναι σημαντικός ο σεβασμός προς τα πλάσματα της φύσης. Η δημιουργία έρχεται ως δίκοπο μαχαίρι. Οι χαρακτήρες που είναι μεγάλοι τεχνίτες μπορεί να δημιουργούν σπουδαία αντικείμενα, αλλά συχνά καταλήγουν να διαφθείρονται από την αλαζονεία τους, την υπέρμετρη αγάπη για το ίδιο τους το έργο.
Είναι πολλά τα θέματα που πραγματεύεται ο Τόλκιν σε αυτόν τον εξαιρετικά πλούσιο κόσμο που έφτιαξε. Ιστορικά το έργο του είναι πρόσφατο, αλλά έχει ρίζες σε μεσαιωνικές και αρχαίες παραδόσεις. Κλείνω παραφράζοντας τον Τόλκιν: είναι οι μικρές, καθημερινές πράξεις αγάπης που κρατούν το κακό μακριά.
