Συνήθως, τελειώνοντας ένα βιβλίο, δεν θυμάμαι ονόματα ή τι ακριβώς πραγματευόταν, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, αυτό δεν συμβαίνει ούτε κατά προσέγγιση, και ακόμη κι αν ένα βιβλίο έχει ενδιαφέρον περιεχόμενο και γραφή, η παρέα του τελειώνει εκεί που τελειώνει και η ανάγνωση. Υπάρχουν, βέβαια, βιβλία που χαράσσονται στη μνήμη μας και γίνονται σύντροφοι ζωής, καθορίζοντάς μας, όμως υπάρχουν και περιπτώσεις στις οποίες ακόμη και βιβλία αγαπημένα, όσο κι αν δεν το επιθυμούμε, «χάνονται» στο ασυνείδητό μας.
Σε τελική ανάλυση, ωστόσο, δεν έχει και τόση σημασία εάν θυμόμαστε ή όχι το θέμα όλων των βιβλίων που έχουμε διαβάσει στη ζωή μας. Σημασία έχει το διάβασμα και όχι η απομνημόνευση˙ το ότι περάσαμε όμορφα και ταξιδέψαμε. Το ίδιο ισχύει και με τα κινηματογραφικά και θεατρικά έργα. Σπανίως θυμόμαστε ιστορίες, όμως τις ζούμε. Όλα τα βιβλία που πέρασαν από τα χέρια μας διαμορφώνουν αυτό που είμαστε σήμερα, ενώ τα επόμενα θα μας εξελίξουν ακόμα περισσότερο, πάντοτε απορροφώντας τα στον βαθμό που θα τους το επιτρέψουμε και ανάλογα με τις εμπειρίες μας. Γι’ αυτό και η μνήμη κάνει την οικονομία της. Αν όλες οι πληροφορίες σκάλωναν στο μωσαϊκό της, θα εμπόδιζαν τις επόμενες να έρθουν.
Τα βιβλία αποτελούν προϊόντα σταδιακής ωρίμανσης. Ο ορίζοντάς μας ανοίγει, χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Λειτουργούν κυρίως υποσυνείδητα και ενδεχομένως επηρεάζουν αποφάσεις που θα πάρουμε κάποια στιγμή μελλοντικά. Το ευεργετικό τους αποτέλεσμα, λοιπόν, συνεχίζει να ενεργεί σε βάθος χρόνου. Όσο πιο πολύ διαβάζει κανείς, τόσο πιο μεγάλο και φωτεινό γίνεται ψηφίδα ψηφίδα το μωσαϊκό της ζωής του. Όπως το έθεσε ο Μαλρό: «είναι αυτό που μένει, όταν ξεχάσεις όσα έμαθες». Αυτό που θυμόμαστε, εν τέλει, από ένα βιβλίο είναι τα συναισθήματα που μας χάρισε, καθώς κάθε ιστορία, ακόμη κι αν νομίζουμε ότι έχει μεταβεί στη λήθη, αποτυπώνεται μέσα μας.
