«Με το καλό να φτάσετε στο νησί μας και με το καλό να σας υποδεχτούμε». Δεν μου είχε ξανατύχει να καλέσω γραφείο έκδοσης ακτοπλοϊκών εισιτηρίων και να ολοκληρωθεί το τηλεφώνημα με αυτόν τον τρόπο. Συνήθως σε τέτοιου είδους τηλεφωνήματα ο τόνος είναι αμιγώς διεκπεραιωτικός και η κλήση πρέπει να ολοκληρωθεί στον ελάχιστο δυνατό χρόνο, προκειμένου να απαντηθεί η επόμενη, η οποία βρίσκεται ήδη στην αναμονή. Τα Κύθηρα όμως δεν αποτελούν νησί διαβρωμένο από τον μαζικό τουρισμό, ούτε όμως και νησί που ευαγγελίζεται πως είναι «εναλλακτικό», παρόλο που δεν χωράς να αναπνεύσεις. Τα Κύθηρα είναι αυθεντικά.
Οι μύθοι
Το ενδιαφέρον με αυτό το νησί αρχίζει ήδη από το όνομά του. Κατά τον 12ο αιώνα μ.Χ. ο Βυζαντινός λόγιος και κληρικός Ευστάθιος Θεσσαλονίκης αναφέρει στο βιβλίο Παρεκβολαὶ εἰς τὴν Ὁμήρου Ἰλιάδα και Όδύσσειαν μετά εΰπορωτάτου και πάνυ ωφελίμου πίνακος την ονομασία Πορφυρούσα («Πορφυροῦσα, ὡς καὶ ἀλλαχοῦ ἐγράφη, διὰ τὸ καλλίστας φέρειν πορφύρας»). Η πορφύρα αποτελεί χρωστική ουσία βαθυκόκκινου (πορφυρού) χρώματος που παράγεται από συγκεκριμένα όστρακα, τα οποία φαίνεται πως υπήρχαν σε αφθονία στο νησί. Πρόκειται για μία πολύ ακριβή βαφή λόγω του μεγάλου αριθμού των κοχυλιών που απαιτούνταν για την παραγωγή της και κατά συνέπεια και του χρόνου και της εργασίας που απαιτούνταν για την επεξεργασία της. Με πορφύρα βάφονταν μάλιστα τα ενδύματα των βασιλιάδων και των αυτοκρατόρων – εξ ου και το επίθετο «πορφυρογέννητος», που δηλώνει αυτόν που γεννήθηκε μέσα στην πορφύρα κυριολεκτικά, αλλά και μεταφορικά (υπό την έννοια του πλούτου). Στο να μην περάσει αυτή η ονομασία στη λήθη συμβάλλει σήμερα και το πλοίο που εκτελεί το δρομολόγιο Νεάπολη-Διακόφτι, το οποίο ονομάζεται επίσης «Πορφυρούσα».
Την περίοδο της Ενετοκρατίας τα Κύθηρα ονομάζονταν Τσιρίγο – άμεσο δάνειο εκ του Ιταλικού Cerigo που προέρχεται από το Λατινικό Cedrigum, που κι αυτό με τη σειρά του προέρχεται από το Cethericum/Cithericum, που προέρχεται από το αρχαιοελληνικό Κύθηρα, που έφεγγε και κένταγε η κόρη το μαντήλι. Φιόνα – Φιονούλα – Πέγκυ. Η λέξη Κύθηρα τώρα –όχι που θα τελείωνε εδώ– προέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήμα κεύθω που σημαίνει κρύβω, και αυτό που κρυβόταν ήταν ο έρωτας, την ώρα που γινόταν η ανακάλυψη του ερωτικού πάθους. Άλλωστε, τα Κύθηρα είναι το νησί της Κυθέρειας Αφροδίτης, εκεί όπου γεννήθηκε και εκεί όπου λατρεύτηκε η θεά του έρωτα, γιατί στα Κύθηρα γεννήθηκε, σύμφωνα με τη μυθολογία και τη Θεογονία του Ησιόδου. Όταν ο Κρόνος έκοψε τα γεννητικά όργανα του πατέρα του, του Ουρανού, κατόπιν εντολής της μητέρας του, της Γης, που ήθελε να τον τιμωρήσει, αυτά έπεσαν στη θάλασσα των Κυθήρων, δημιουργώντας μικρά νησάκια, και από την ένωση του αίματος με τη θάλασσα γεννήθηκε στους αφρούς της τελευταίας η Αφροδίτη (βλ. και τον πίνακα του Jean-Antoine Watteau Επιβίβαση για τα Κύθηρα). Στην Πάφο της Κύπρου έφτασε αργότερα, παρασυρμένη από τα κύματα, μέσα σε ένα μεγάλο κοχύλι (βλ. και τον πίνακα του Botticelli Η Γέννηση της Αφροδίτης). Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίον και τα δύο νησιά θεωρούνται νησιά της Αφροδίτης. Και σώσαμε με τις ετυμολογίες και τους μύθους.
Στο βάθος η Χύτρα ή Αβγό.
Οι θρύλοι
Από ιστορική σκοπιά, τα Κύθηρα ακολούθησαν λίγο-πολύ την πορεία των υπόλοιπων Επτανήσων: Ενετοκρατία, Γαλλοκρατία, Αγγλοκρατία. Και φτάνουμε στο σήμερα. Το νησί είναι πολύ αραιοκατοικημένο και τα χωριά από τα οποία απαρτίζεται είναι κατά κύριο λόγο μικρά έως πολύ μικρά. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι όλον τον χρόνο σφυροκοπείται από ανέμους (που μπορεί να σηκώσουν κυριολεκτικά μέχρι και πέτρες) και τον χειμώνα από πολλές κακοκαιρίες, με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγαλύτερη απομόνωση, έχει συμβάλει στη δημιουργία και τη διάδοση αρκετών θρύλων. Το παιχνίδι του αέρα με τα κλαδιά των δέντρων και τα φώτα του δρόμου κάνουν τη φαντασία να οργιάζει, γιατί κάπως πρέπει να περάσει και η ώρα, ειδικά τον χειμώνα με τη βροχή και την πολύωρη παραμονή εντός της οικίας.
Υπάρχουν ακόμα και σήμερα θρύλοι για παράξενες φιγούρες και για στοιχειωμένα σπίτια, στα οποία κανένας ένοικος δεν μένει για μεγάλο χρονικό διάστημα, άλλοτε γιατί φεύγει άρον άρον και άλλοτε γιατί βρίσκει πρόωρο θάνατο. Εντύπωση μου έκανε ο θρύλος που σχετίζεται με το χωριό Φράτσια. «Αυτό το χωριό βγάζει μόνο ή τρελούς ή πολύ έξυπνους» μου είπαν. Σύμφωνα με τον θρύλο λοιπόν, κάποτε είχαν μαζέψει όλους τους τρελούς του νησιού και τους είχαν βάλει σε ένα σακί, για να τους πάνε απέναντι. Μόλις το κάρο που τους μετέφερε έφτασε στα Φράτσια, κάπως ντεραπάρισε, με αποτέλεσμα να ανοίξει το σακί και να ξεχυθούν όλοι στο χωριό.
Ένας άλλος θρύλος που μου αφηγήθηκαν σχετίζεται με τον πειρατή Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα. Ο Μπαρμπαρόσα, ο αρχιναύαρχος στον στόλο του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, πραγματοποίησε επιδρομές στο νησί, προξενώντας μεγάλες καταστροφές και εξαναγκάζοντας τους κατοίκους να καταφεύγουν σε μοναστήρια που ήταν χτισμένα σε ψηλούς βράχους, για να γλιτώσουν. Πιστεύεται ότι ο Μπαρμπαρόσα είχε κρύψει στο νησί έναν τεράστιο θησαυρό. Σήμερα λοιπόν υπάρχει η φήμη ότι διαχρονικά υπάρχουν κάποιοι κάτοικοι του νησιού που πλούτισαν ξαφνικά και ανεξήγητα…
Κοντά στα κύματα θα χτίσω το παλάτι μου.
Τα αξιοθέατα
Η Χώρα των Κυθήρων είναι ίσως ο πρώτος προορισμός του επισκέπτη του νησιού. Αποτελεί παραδοσιακό οικισμό με όμορφα στενά, ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, μικρά καταστήματα με χειροποίητα προϊόντα (κεραμικά, σαπούνια κ.λπ.) και μόλις δύο μπαρ, ενώ αναπόσπαστο τμήμα της περιήγησης αποτελεί η επίσκεψη στο Κάστρο των Κυθήρων, μέσα στο οποίο βρίσκεται και το Ιστορικό Αρχείο Κυθήρων με κείμενα και έγγραφα από τον 16ο αιώνα μ.Χ.. Από το Κάστρο μπορεί κανείς να δει και τη βραχονησίδα Χύτρα (λόγω του ήχου που κάνει ο άνεμος που διαπερνά τις σπηλιές της) ή Αβγό (λόγω του σχήματος). Σε ορισμένα δύσβατα σημεία της βραχονησίδας, όπως και στο νησί των Κυθήρων, φυτρώνει η σεμπρεβίβα, το χαρακτηριστικό κίτρινο λουλούδι του νησιού που «ζει για πάντα» (sempre vivere). Από το Κάστρο της Χώρας φαίνεται επίσης το Καψάλι, το οποίο φιλοξενεί το λιμάνι της Χώρας και αποτελεί το κέντρο της διασκέδασης του νησιού, αλλά και το μέρος που σημειώνει τις υψηλότερες θερμοκρασίες (εξ ου και το όνομα).
Η πρωτεύουσα όμως είναι μόλις ο τέταρτος μεγαλύτερος οικισμός στο νησί. Το κεφαλοχώρι των Κυθήρων είναι ο Ποταμός, στην πλατεία του οποίου κάθε Κυριακή λειτουργεί υπαίθριο παζάρι με τοπικά προϊόντα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το παρακείμενο καφέ Αστικόν, το οποίο είναι κατά κάποιον τρόπο διαιρεμένο σε δύο μέρη, καθώς στη μια πλευρά του καταστήματος εξακολουθούν να βρίσκονται τα τραπέζια και οι καρέκλες του παλιού καφενείου που προϋπήρχε εκεί, ενώ από την άλλη πλευρά η διακόσμηση είναι σύγχρονη. Ένα άλλο μέρος που ξεχωρίζει στο νησί είναι και ο Αυλέμονας, με τον πολυφωτογραφημένο κολπίσκο του με τα σμαραγδένια νερά. Σε ένα καφέ πρόσεξα ένα χαρτί που ενημέρωνε πως δεν εξυπηρετούν γκρουπ χωρίς προηγούμενη ενημέρωση – η ποιότητα, που λέγαμε. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το χωριό Μητάτα, το οποίο είναι χτισμένο εξ ολοκλήρου από πωρόλιθο, ένα αρκετά εύθρυπτο πέτρωμα. Στους δύο μεγάλους σεισμούς που έχουν πλήξει την περιοχή, το 1903 και το 2006, οι καταστροφές ήταν πολύ μεγάλες – και κάποιες ορατές ακόμα και σήμερα. Λέγεται ότι τα γεωλογικά φαινόμενα ήταν ανέκαθεν πολύ έντονα στο νησί. Γι’ αυτό, άλλωστε, ουσιαστικά αναδύθηκε από τη θάλασσα (σαν την Αφροδίτη) και γι’ αυτό είναι πλούσιο σε παλαιοντολογικά ευρήματα και απολιθώματα, που κάποτε βρίσκονταν στον βυθό. Στο Κάτω Λιβάδι δεσπόζει η Γέφυρα του Κατουνίου, η οποία κατασκευάστηκε το 1829 επί Αγγλοκρατίας και ήταν η μεγαλύτερη στην Ελλάδα στο είδος της. Άλλες περιοχές που αξίζει να επισκεφθεί κανείς είναι η Παλαιοχώρα, η ερειπωμένη πλέον παλιά Βυζαντινή πρωτεύουσα του νησιού, η Αγία Πελαγία και ο Καραβάς.
Οι εκκλησίες στο νησί είναι κυριολεκτικά αμέτρητες και ορισμένες ανάγονται στον 13ο αιώνα μ.Χ.. Η πιο γνωστή είναι το μοναστήρι της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας, της προστάτιδας του νησιού. Σύμφωνα με την παράδοση, ένας βοσκός βρήκε την εικόνα της σε μια περιοχή με μυρτιές και την πήρε στο σπίτι του. Το επόμενο πρωί όμως η εικόνα έλειπε και βρέθηκε πάλι στο σημείο όπου την είχε πρωτοβρεί, κι έτσι χτίστηκε εκεί η εκκλησία. Άλλες σημαντικές εκκλησίες είναι η Αγία Μονή και η Αγία Ελέσα. ενώ εντύπωση δημιουργεί ο Άγιος Ιωάννης στον γκρεμό, ένα μικρό εκκλησάκι χτισμένο κυριολεκτικά σε γκρεμό, σε έναν βράχο 100 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Λέγεται ότι ο Ευαγγελιστής Ιωάννης ξεκίνησε εκεί τη συγγραφή της Αποκάλυψης προτού πάει στην Πάτμο.
Όσον αφορά την αρχιτεκτονική, τόσο τα σπίτια όσο και οι εκκλησίες παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Προσωπικά, δεν έχω ξανασυναντήσει τέτοια αρχιτεκτονική σε κάποιο άλλο μέρος. Είχα διαβάσει ότι τα Κύθηρα αποτελούν στην ουσία ένα μείγμα Επτανήσων, Κρήτης και νοτιοανατολικής Πελοποννήσου (βλ. Μονεμβασιά), αλλά η πραγματικότητα με εξέπληξε.
Εάν είστε, τέλος, λάτρεις της φύσης, τα Κύθηρα είναι σίγουρα ένας ιδανικός προορισμός για εσάς και για έναν ακόμα λόγο. Οι πεζοπορικές διαδρομές στο νησί είναι άφθονες, τα τοπία μαγικά και η θέα που προσφέρουν ονειρική. Αξίζει να φτάσετε στις πηγές του Αγίου Γεωργίου. Το μέρος είναι απίστευτα γαλήνιο, κυριολεκτικά μέσα στο πράσινο, και το νερό που τρέχει από την πηγή γάργαρο και δροσερό. Όσον αφορά τις παραλίες, σχεδόν όλες έχουν καταπράσινα, κρυστάλλινα νερά. Ενδεικτικά αναφέρω το Διακόφτι, το Καλαδί, το Μελιδόνι και το Καψάλι.
Παλιό σπίτι στον Αυλέμονα. Προσέξτε το ρολόι πάνω από την πόρτα και την επιγραφή λίγο πιο πάνω.
Η κουζίνα
Το φαγητό είναι το τελευταίο πράγμα για το οποίο θα πρέπει να ανησυχεί ο επισκέπτης του νησιού, μιας και δεν υπάρχει περίπτωση να κάτσει κάπου –οπουδήποτε!– και να μη φάει καλά. Όχι μόνο από άποψη ποσότητας, αλλά κυρίως από άποψη ποιότητας, καθώς κατά πάσα πιθανότητα οι περισσότερες πρώτες ύλες είναι πραγματικά αγνές και προέρχονται από τα χωράφια του ιδιοκτήτη του καταστήματος, όπως με διαβεβαίωσαν ντόπιοι και όπως, άλλωστε, το γεύτηκα και η ίδια. Επειδή έμεινα πραγματικά απολύτως ικανοποιημένη, θα αναφέρω ενδεικτικά την ταβέρνα Πλάτανος στον Μυλοπόταμο, η οποία εσωτερικά θυμίζει λαογραφικό μουσείο. Βρίσκεται κυριολεκτικά μέσα στα πλατάνια –στον Μυλοπόταμο βρίσκεται και ο Καταρράκτης της Φόνισσας– και, παρά το γεγονός ότι συνήθως έχει πολύ κόσμο, δεν υπάρχει ίχνος βαβούρας. Η εξυπηρέτηση είναι άψογη και οι γεύσεις άλλο πράγμα! Ιδιαίτερη μνεία αξίζει και στο Καφενείο του Χαλικόκου, το οποίο βρίσκεται και στο χωριό στο οποίο έμεινα, στα Πιτσινιάνικα, και το οποίο φημίζεται για τα χειροποίητα γλυκά και τους μεζέδες του.
Φυσικά, κάθε οικογένεια έχει το δικό της λάδι, το οποίο αποτελεί και τη βάση για τα περίφημα παξιμάδια Κυθήρων. Το θυμαρίσιο μέλι που παράγεται στο νησί μοιάζει σαν να έχει στάξει από τον Παράδεισο – δεν έχω γευτεί πιο νόστιμο! Άλλα φαγητά που ξεχωρίζουν είναι το τσιριγώτικο λουκάνικο, αλλά και οι μελιτζάνες με ξινόχοντρο τραχανά. Εντύπωση μου έκανε το βενετσιάνικο παστίτσιο, ένα φαγητό που το φτιάχνουν συνήθως την Κυριακή της Αποκριάς και που υπάρχει ένα μόνο εστιατόριο στο οποίο μπορεί κανείς να το βρει όλον τον χρόνο. Εξωτερικά μοιάζει με κέικ, αλλά μόλις το κόψεις, αποκαλύπτεται η γνώριμη εικόνα του παστίτσιου. Εκ των υστέρων έμαθα ότι το φτιάχνουν και στην Κέρκυρα, αλλά η τσιριγώτικη συνταγή μοιάζει λιγότερο περίπλοκη. Όσον αφορά τα γλυκά, πρωτοστατούν τα αμυγδαλωτά, οι επονομαζόμενοι «ροζέδες», και το παστιτσέτο, ένα γλυκό με βούτυρο, βανίλια και μαρμελάδα κυδώνι, αλλά και τα ξεροτήγανα. Τέλος, το ξακουστό ποτό των Κυθήρων είναι η φατουράδα, η οποία παρασκευάζεται με τσίπουρο, κανέλα, γαρύφαλλο και φρούτα.
Αυτό που δεν γνώριζα προτού επισκεφθώ τα Κύθηρα είναι ότι στο νησί υπάρχουν αλυκές και ότι εκτός από το αλάτι υπάρχει και ο ανθός αλατιού, ο οποίος συλλέγεται από την κορυφή του αλατιού της αλυκής και δεν υφίσταται καμία απολύτως επεξεργασία. Θεωρείται προϊόν άριστης ποιότητας, ένα γκουρμέ προϊόν με ολόλευκο χρώμα, αρκετή υγρασία και έντονη θαλασσινή επίγευση. Επειδή όμως, όπως ενημερώθηκα, διαλύεται πιο εύκολα από το κοινό αλάτι, συνιστάται να προστίθεται στο φαγητό προς το τέλος ή ακόμα και στο τέλος του μαγειρέματος. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο αναφορικά με τις αλυκές των Κυθήρων είναι ότι ανήκουν στην Εγχώριο Περιουσία Κυθήρων και Αντικυθήρων, έναν θεσμό που ανάγεται στην εποχή της Αγγλοκρατίας. Με άλλα λόγια, στην Εγχώριο Περιουσία Κυθήρων και Αντικυθήρων –και όχι στο Δημόσιο!– ανήκουν όλες οι μη ιδιωτικές εκτάσεις των Κυθήρων, των Αντικυθήρων και των νησίδων, όπως είναι κάποια μοναστήρια, ο αιγιαλός, οι δρόμοι, οι πλατείες, τα κάστρα, τα εγκαταλελειμμένα κτήρια και φυσικά οι αλυκές. Όσον αφορά τις αλυκές συγκεκριμένα, κάθε έτος δημοπρατούνται σε κάποιον ιδιώτη με ενοίκιο και το αλάτι συλλέγεται από τον ενοικιαστή.
Πηγές Αγίου Γεωργίου.
Αν έπρεπε να διαλέξω μία λέξη, για να περιγράψω τα Κύθηρα, αυτή η λέξη θα ήταν: ποιότητα. Τα ξενοδοχεία στο νησί είναι ελάχιστα. Υπάρχουν κυρίως ενοικιαζόμενα δωμάτια, αλλά ο τουρισμός είναι απολύτως ελεγχόμενος και δεν αποτελεί την αποκλειστική πηγή εισοδήματος των κατοίκων, καθώς οι περισσότεροι παράλληλα καλλιεργούν και γη ή εκτρέφουν ζώα, συνεπώς δεν υπάρχει ούτε αλλοτρίωση ούτε έκπτωση στην ποιότητα. Μου έκανε εντύπωση, όταν άκουσα ότι για κάποια χρόνια λειτουργούσε ένα camping, το οποίο σχετικά πρόσφατα έκλεισε, καθώς, σύμφωνα με τον Δήμαρχο και τους κατοίκους, η παρουσία του θα αλλοίωνε τον χαρακτήρα του νησιού. Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι το νησί κατοικείται από και κατά συνέπεια τελεί υπό τη διαχείριση ανθρώπων, οι οποίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι αρκετά εύποροι, και αυτό εξηγεί πολλά. Όταν, για παράδειγμα, μέλη των οικογενειών Eiffel ή Ferrari διαθέτουν οικήματα πάνω στη θάλασσα, είναι εύλογο πως δεν θα ανοιχτεί ποτέ δρόμος που να οδηγεί προς την αντίστοιχη παραλία. Σε κάποιους αυτή η νοοτροπία μπορεί να φαντάζει ελιτίστικη ή «από εμάς για εμάς», αλλά καταλήγω πως μάλλον δεν είναι, γιατί οι παρεμβάσεις που γίνονται στο περιβάλλον είναι οι ελάχιστες δυνατές. Οι Κυθήριοι αγαπούν τη γη τους, τη σέβονται, και αυτό φαίνεται παντού. Πεταμένο σκουπίδι δεν συναντάς πουθενά, όπως επίσης δεν συναντάς και φασαρία και οχλοβοή. Ίσα-ίσα, το ίδιο το περιβάλλον είναι σαν να σε ωθεί κι εσένα να ρίχνεις τους τόνους και να το απολαμβάνεις, σεβόμενος και αυτό, αλλά και τους γύρω σου.
Κλείνω με τους στίχους του Κυθήριου ποιητή Πάνου Φύλλη:
Ας τους κι ας λένε πως ονείρατα και πράξη
Έχουν χωρίσει και δε ζούνε ταιριασμένα…
Δεν θ’ αξιώθηκαν ως τα Κύθηρα ταξίδι!
Υ.Γ. Εάν έχετε τη δυνατότητα, ρίξτε μια ματιά στο βιβλίο εντυπώσεων που υπάρχει στο Αεροδρόμιο των Κυθήρων «Αλέξανδρος Ωνάσης». Το ότι υπάρχει βιβλίο εντυπώσεων είναι από μόνο του ενδιαφέρον, αλλά και το περιεχόμενο έχει γούστο. Ενδεικτικά αναφέρω: «Ωραίο νησί, πεντακάθαρο και φιλόξενο! – Μαρία», «Δυστυχώς από γκόμενες τίποτα. – Βλάσης» (Μπονάτσος;), «Φέρτε Αυστραλέζες» (καθόλου τυχαία η επιλογή της εθνικότητας, καθώς πλήθος Κυθήριων μετανάστευσαν στην Αυστραλία κυρίως τη δεκαετία του ’60) και, τέλος: «I survived». Υπερβολικό, θα πω.
Ευχαριστώ τα «Irina Studios» στα Πιτσινιάνικα για την υπέροχη φιλοξενία!
