Πόσες φωτογραφίες έχει δει ο μέσος σύγχρονος άνθρωπος στη ζωή του; Ας πούμε «άπειρες», μιας που είναι υπερβολικά πολλές, και κανένας δεν θα μπει στον κόπο να μετρήσει. Ακούω λοιπόν να μιλάνε για καλές φωτογραφίες. Αυτό που έχω καταλάβει ότι σημαίνει για κάποιους, είναι ότι το ίδιο το θέμα είναι όμορφο (προσοχή: συχνά συμπεριλαμβάνεται ηλιοβασίλεμα).
Είναι ενδιαφέρον το πώς αξιολογούμε τις φωτογραφίες. Τα κριτήρια είναι ίδια μ’ αυτά που χρησιμοποιήθηκαν για να κριθούν αμέτρητοι ζωγραφικοί πίνακες εδώ και αιώνες. Και εξηγώ: γενικά μιλώντας, η τέχνη της Αναγέννησης, καθώς και οι ζωγραφικές τάσεις που επηρεάστηκαν απ’ αυτήν, πηγαίνουν χέρι χέρι με την ωραιοποίηση. Το θέμα πρέπει να παρουσιάζεται όμοιο με την πραγματική μορφή του (νατουραλισμός) και πρέπει να τονίζεται η ομορφιά του. Τον νατουραλισμό η φωτογραφία τον έχει από τη φύση της, μιας που για να βγει μια μη νατουραλιστική φωτογραφία, πρέπει να παιδευτούμε. Βάζεις τη μηχανή στο αυτόματο, στοχεύεις, και ιδού: αποκαλύπτεται νατουραλισμός. Το άλλο σκέλος είναι η ομορφιά. Θέλουμε το ηλιοβασίλεμα και τα λουλούδια και τα δέντρα και τους λόγγους. Ο προβληματισμός είναι ο εξής: τα πράγματα τα ίδια όντως, κατά πολλούς, είναι ωραία. Η φωτογραφία όμως είναι;
Στα μάτια των περισσότερων, μια φωτογραφία ταυτίζεται με το αντικείμενο που απεικονίζει. Κι εγώ βέβαια, όταν βλέπω τη φωτογραφία ενός αγαπημένου προσώπου, δεν μπορώ να σκεφτώ ότι είναι μόνο η εικόνα του, ότι αυτά τα ρούχα και η έκφρασή που αναγνωρίζω, δεν είναι το ίδιο το άτομο, παρά την τρομαχτική ομοιότητα της φωτογραφικής εικόνας. Στη ζωγραφική υπάρχει ο ζωγράφος ως μεσάζοντας ανάμεσα στο θέμα του και την απεικόνισή του, ενώ το τελικό αποτέλεσμα είναι καθαρά παράγωγο της βούλησής του. Δεν μπορούμε να του έχουμε εμπιστοσύνη. Στη φωτογραφία ο μεσάζοντας είναι το ίδιο το φως, ενώ ο φωτογράφος το μόνο που μπορεί να κάνει, είναι να καθορίσει τις συνθήκες. Όχι ότι αυτό είναι ασήμαντο, αλλά δεν μπορεί κανείς ν’ αμφισβητήσει ότι το εκάστοτε αντικείμενο βρισκόταν μια συγκεκριμένη στιγμή σ’ ένα συγκεκριμένο μέρος έχοντας μια συγκεκριμένη μορφή*.
Η φωτογραφία λειτουργεί σαν στατικός καθρέφτης, και δεν μπορούμε ν’ αρνηθούμε ότι το είδωλο που βλέπουμε, είναι σχεδόν ένα κομμάτι του ίδιου του αντικειμένου, είναι ένα ίχνος που έχει αφήσει το φως που ταξίδεψε από μια επιφάνεια ως το φωτοευαίσθητο μέρος της μηχανής. Όταν λοιπόν έχουμε ένα όμορφο ηλιοβασίλεμα σε φωτογραφία, κρατάμε στα χέρια μας το ίδιο το ηλιοβασίλεμα. Ή τουλάχιστον έτσι το αντιλαμβάνεται ο περίεργος, ανθρώπινος εγκέφαλός μας.
Τώρα τι γίνεται με τις άλλες τις εικόνες, με τα βαρετά θέματα; Είναι εξ ορισμού αδιάφορες; Κάποιοι από τους φωτογράφους που προσωπικά θαυμάζω, έχουν εικόνες που δεν απεικονίζουν τίποτα το ιδιαίτερα όμορφο. Οι εικόνες τους όμως έχουν ενδιαφέρον, αλλά για να το δει κανείς, πρέπει να διαχωρίσει την εικόνα από το θέμα. Η δύναμη αυτών των εικόνων έρχεται από αλλού. Έρχεται από το μάτι του φωτογράφου και από τη δυνατότητά του να βλέπει τις σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων. Μια καλή αίσθηση γεωμετρίας και χρώματος (ή τόνου) είναι ό,τι χρειάζεται για να δημιουργηθεί κάτι ενδιαφέρον, φαινομενικά από το τίποτα.
Κι όλα αυτά, για να μιλήσω για την άβολη αίσθηση που έχω όταν κάποιος με ρωτάει «καλή η φωτογραφία;», δείχνοντάς μου μια εικόνα του, και συγκρατούμαι να μην απαντήσω: «ωραίο αυτό που φωτογράφισες, δεν μου λέει απολύτως τίποτα η φωτογραφία».
