Το 1971, στο «peak» των ακτιβιστικών δράσεων κατά της φαλαινοθηρίας και της επιστημονικής έρευνας για τον ωκεανό και τα θαλάσσια όντα, ο Αμερικανός συνθέτης George Crumb έρχεται σε επαφή με μία κασέτα με ήχους μιας καμπουροφάλαινας. Ο συνθέτης εντυπωσιάστηκε όχι μόνο από την ποιότητα των ήχων της φάλαινας, αλλά και από το τραγούδι των τεράστιων αυτών ζώων, αποφασίζοντας έτσι να γράψει ένα έργο εμπνευσμένο από το τραγούδι τους. Ο ίδιος έγραψε ότι «η μουσική μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα σύστημα αναλογιών που εξυπηρετούν μια πνευματική παρόρμηση, κάτι το οποίο φαίνεται να ισχύει τόσο για τις φάλαινες όσο και για τους ανθρώπους». Το έργο του ονομάστηκε Vox Balaenae (Η φωνή της φάλαινας).
Μέσα στο έργο του ο Crumb, θέλοντας να αποδώσει τους ήχους των φαλαινών και την αίσθηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος, χρησιμοποίησε φλάουτο, πιάνο και βιολοντσέλο, ενισχύοντάς τα ηλεκτρονικά. Εκείνη την εποχή η ηλεκτρονική ενίσχυση σε κλασικά όργανα, η χρήση εκτεταμένων τεχνικών και η δημιουργία έντονων ηχοχρωματικών τοπίων χωρίς συμβατικές μελωδίες ήταν χαρακτηριστικά της avant-garde σκηνής. Θέλοντας να διευρύνει το εύρος της ηχοχρωματικής παλέτας του, ο συνθέτης ζητά από τον φλαουτίστα να παίζει και να τραγουδά ταυτόχρονα, από τον τσελίστα να αλλάξει το κούρδισμα του οργάνου και από τον πιανίστα να προετοιμάσει το πιάνο και να παίξει τσιμπώντας τις χορδές (pizzicato). Τέλος, χρησιμοποιεί ένα μεταλλικό κρουστό, τις κροτάλες, το οποίο παίζεται από τον φλαουτίστα και από τον τσελίστα.
Όσον αφορά την παρουσίαση του κομματιού, για να ισχυροποιήσει τη σκηνική παρουσία του μουσικού συνόλου και να δημιουργήσει ένα περιβάλλον υποβλητικό, ο συνθέτης προτείνει μπλε φως σκηνής και ζητά από τους μουσικούς να φορέσουν μαύρες μάσκες στα μάτια τους, εξηγώντας ότι «οι μάσκες, εξαλείφοντας την αίσθηση της ανθρώπινης παρουσίας, στοχεύουν στη συμβολική αναπαράσταση των ισχυρών, απρόσωπων δυνάμεων της φύσης, δηλαδή μιας φύση αποκομμένης από τον άνθρωπο».
Το έργο αποτελείται από οκτώ μέρη. Τα δύο πρώτα ονομάζονται Vocalise (για το ξεκίνημα του χρόνου) και Sea theme (Το Θέμα της Θάλασσας). Έπειτα ακολουθούν πέντε παραλλαγές (Archeozoic, Proterozoic, Paleozoic, Mesozoic, Cenozoic) και τέλος το Νυχτερινό της Θάλασσας (για το τέλος του χρόνου). Μέσα από όλες τις προαναφερθείσες τεχνικές, ο ακροατής μεταφέρεται από το αρχικό τραγούδι των φαλαινών και των γλάρων στη μάχη ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση (τις φάλαινες) που εκφράζεται με πιο επιθετικούς ήχους, καταλήγοντας σε ένα όμορφο και ειρηνικό μέρος που συμβολίζει την ισορροπία που πρέπει να επιτευχθεί ανάμεσα στους ανθρώπους και τη φύση.
Παρόλο που ο συνθέτης δεν έγραψε το έργο με σκοπό να λάβει θέση υπέρ των ακτιβιστικών κινημάτων της δεκαετίας του 1970, η Greenpeace χρησιμοποίησε την ύπαρξη του έργου το 1975 σαν μια μουσική φωνή στην πρώτη της καμπάνια κατά της φαλαινοθηρίας. Ωστόσο, το Vox Balaenae δεν είναι το μόνο έργο στην ιστορία του 20ού αιώνα που χρησιμοποιήθηκε ως μια καλλιτεχνική αντίδραση σε γεγονότα που απασχολούσαν την κοινή γνώμη. O 20ός αιώνας, και ειδικά το δεύτερο μισό του, χαρακτηρίστηκε από πολλά δραματικά γεγονότα που πυροδότησαν τη γένεση κινημάτων στην τέχνη, τα οποία είχαν σκοπό να αντιδράσουν σε αυτά τα γεγονότα και να τα σχολιάσουν.
Όσον αφορά στη μουσική, πολλοί συνθέτες της avant-garde σκηνής έσπασαν πλήρως τις υπάρχουσες μουσικές δομές, εξώθησαν τις τεχνικές των οργάνων στα όριά τους και χρησιμοποίησαν ηλεκτρονικά μέσα, για να δημιουργήσουν ήχους ικανούς να εκφράσουν τη φρίκη και την αγανάκτηση των δημιουργών απέναντι στα γεγονότα που βίωναν, και όχι για να τέρψουν τον ακροατή.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το έργο του πολωνού συνθέτη Krzysztof Penderecki που ονομάζεται Θρηνωδία για τα θύματα της Χιροσίμα (Threnody for the victims of Hiroshima). Πρόκειται για ένα έργο που ξεκίνησε ως δημιουργία μιας μουσικής γλώσσας που υπήρχε «μόνο στη φαντασία» του συνθέτη, τόσο έντονης, που κατέληξε να το αφιερώνει στα θύματα της Χιροσίμα. Ένα ακόμα έργο με αντιπολεμικό χαρακτήρα είναι το έργο του Crumb Μαύροι Άγγελοι (Black Angels), το οποίο αναφέρεται στον πόλεμο του Βιετνάμ. Μέσα από συμβολισμούς και την αντιδιαστολή της τονικής και της ατονικής μουσικής γλώσσας, ο συνθέτης παρουσιάζει την αντίθεση ανάμεσα στο κακό και το καλό, στον διάβολο και τον θεό.
Η καλλιτεχνική αντίδραση απέναντι σε οποιοδήποτε καθεστώς δεν αποτελεί μόνο φαινόμενο του 20ού αιώνα, αλλά συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Οι νέοι συνθέτες έχουν στη διάθεσή τους σύγχρονα ηλεκτρονικά και οπτικοακουστικά μέσα, για να εκφράσουν τη θέση τους όχι μόνο απέναντι στον πόλεμο, αλλά και απέναντι σε θέματα όπως η κλιματική αλλαγή, ο ρατσισμός και οι φυλετικές διακρίσεις. Ένα έργο του Laure Hiendl, για παράδειγμα, που ονομάζεται Ten bullets through one hole (Δέκα σφαίρες μέσα από μια τρύπα) αναφέρεται σε και επικρίνει την προπαγάνδα της βιομηχανίας των όπλων, παραλληλίζοντάς την με την ετεροφυλοφιλική αρρενωπότητα που χαρακτηρίζει την πορνογραφική γλώσσα.
Όλα τα παραπάνω έργα ακροβατούν ανάμεσα στα όρια της ακτιβιστικής τέχνης και της στρατευμένης τέχνης. Παρ’ όλα αυτά, η πολιτική και ακτιβιστική έκφραση των καλλιτεχνών δεν περιορίζεται μόνο στη μουσική. Από τον Picasso με τον πίνακα Γκουέρνικα (1937) μέχρι τη Marina Abramović και την παρουσίασή της Balcan Baroque στην Biennale της Ρώμης το 1997, αλλά και τους συνθέτες που αναφέρθηκαν, η προσπάθεια για την επίτευξη ενός διττού ρόλου στις τέχνες τον 20ό αιώνα είναι φανερή. Μέσω αυτού, αφενός μεν επιτυγχάνεται η ενημέρωση και η αφύπνιση του κοινού για κοινωνικά, πολιτικά, θρησκευτικά και περιβαλλοντικά θέματα και αφετέρου εκπληρώνεται η ανάγκη για προσωπική έκφραση του δημιουργού. Είτε πρόκειται για έργα που αναφέρονται σε συγκεκριμένο γεγονός, είτε πρόκειται για έργα που πρώτα δημιουργήθηκαν και έπειτα προέκυψε η σύνδεση, τα έργα αυτά συνιστούν δημιουργίες που αποτελούν μια ενδοσκόπηση στον εσωτερικό κόσμο του συνθέτη, στις προσωπικές του ανησυχίες και στους προβληματισμούς του. Το ερώτημα που προκύπτει, ωστόσο, είναι εάν αυτά τα έργα έχουν πράγματι τη δύναμη να αλλάξουν και να επηρεάσουν καταστάσεις, εάν μπορούν μόνο να αφυπνίσουν και να ενημερώσουν το κοινό ή εάν αδυνατούν να κάνουν όλα τα παραπάνω, μη έχοντας κανέναν λόγο ύπαρξης.
Προτάσεις για ακρόαση
George Crumb: Vox Balaenae
Krzysztof Penderecki: Threnody for the victims of Hiroshima
Laure M. Hiendl: Ten bullets through one hole
