Αποχαιρέτα τα λιβάδια με τις μαργαρίτες τους…
Αποχαιρέτα τις λιμνούλες με τα νησιά τους…
Αποχαιρέτα τους λόγγους με τα έλατα και τις κοιλάδες με τις σημύδες.
Οι παραπάνω στίχοι αποτελούν κομμάτι του μεγαλύτερου φινλανδικού ποιητικού έπους Kalevala του ποιητή Elias Lönnrot, ενός ποιήματος που επηρέασε γενιές Φινλανδών καλλιτεχνών, με γνωστότερο τον συνθέτη Jean Sibelius. O Sibelius και η μουσική του αποτελούν πια πολιτιστική κληρονομιά των Φινλανδών, οι οποίοι έρχονται σε επαφή με τα έργα του από πολύ μικρή ηλικία μέσα από χριστουγεννιάτικα τραγούδια, αλλά και μέσα από τα συμφωνικά του έργα. Στο ντοκιμαντέρ On the path of Jean Sibelius (Philharmonia Orchestra, 2015), ο πιανίστας και μαέστρος Vladimir Ashkenazy τον χαρακτήρισε ως έναν από τους μεγαλύτερους συνθέτες του εικοστού αιώνα που δημιούργησαν μια δική τους ξεχωριστή μουσική γλώσσα.
Ο Sibelius αναπτύχθηκε καλλιτεχνικά την εποχή που η Φινλανδία προσπαθούσε να αποδεσμευτεί από τη ρωσική κυριαρχία, συμβάλλοντας στη δημιουργία της εθνικής ταυτότητας και αναπτύσσοντας μια δική του «φινλανδική μουσική», έχοντας ένα ιδιαίτερο χάρισμα να μεταφράζει σε μουσική διαφορετικά στοιχεία της φύσης. Μετακομίζοντας το 1903 στην εξοχή της Φινλανδίας, δημιούργησε έναν κύκλο με ντόπιους καλλιτέχνες (Eero Järnefelt, Pekka Halonen, Juhani Aho), οι οποίοι αντιτίθενται στις καινοτομίες της εποχής και κυρίαρχο θέμα των έργων των οποίων ήταν η ομορφιά της φύσης. Ένα από τα διασημότερα έργα του Sibelius είναι το συμφωνικό ποίημα Finlandia. Μέσα από έντονες αντιθέσεις, πλούσιο ήχο και ηχοχρώματα σε όλες τις ομάδες οργάνων, έχει συνδεθεί με μια πολύ ιδιαίτερη εικόνα του Βορρά: ένα βασίλειο των πάγων, των γαλήνιων λιμνών, των ατελείωτων δασών και της ανέγγιχτης από τον άνθρωπο άγριας φύσης.
Εμπνευσμένος από τη θεματολογία της φύσης και της φινλανδικής μυθολογίας, ο Sibelius συνέθεσε έναν μεγάλο όγκο ορχηστρικών έργων (συμφωνίες, συμφωνικά ποιήματα), αλλά και έργων για σόλο όργανα (έργα για σόλο πιάνο, το κονσέρτο για βιολί κ.ά.). Τα έργα του Karelia suite, En saga, Swan of Tuonela και Symphony no. 6 είναι χαρακτηριστικά έργα, τα οποία έχουν εμπνευστεί είτε από φινλανδικούς ύμνους και παραδοσιακές μελωδίες είτε από τη φύση. Όπως ο ίδιος αναφέρει για την 6η συμφωνία του, το άκουσμά της του θυμίζει πάντα τη μυρωδιά της ατμόσφαιρας πριν χιονίσει.
Ιδιαίτερο σημείο αναφοράς είναι η 4η συμφωνία του. Συντέθηκε μεταξύ του 1909 και του 1911, σε μια περίοδο δύσκολη για τον Sibelius και την οικογένειά του, μετά τον θάνατο της τρίτης του κόρης σε ηλικία ενός έτους το 1900. Το έργο αυτό χαρακτηρίζεται από σκοτεινά συναισθήματα και ηχοχρώματα, ιδιαίτερη δομή και ενορχήστρωση. Συγκριτικά με τις τρεις προηγούμενες συμφωνίες, ο συνθέτης επιλέγει περισσότερες χρωματικές κινήσεις, αυτοσχεδιαστικού ύφους σόλο μελωδίες, συγκρουόμενα αρμονικά κέντρα και μια «συμπυκνωμένη» επανέκθεση. Η ιδιαιτερότητα αυτού του έργου ιντρίγκαρε τον μουσικό κύκλο, με τον Φινλανδό μουσικολόγο Erik W. Tawastsjerna να το χαρακτηρίζει ως ένα από τα πιο αξιοσημείωτα έργα της ψυχαναλυτικής περιόδου, λόγω των έντονων αντιθέσεών του, επικαλούμενος την έρευνα των ψυχαναλυτών και φιλοσόφων της εποχής (κυρίως των S. Freud και H. Bergson) που εξερευνούσαν την έννοια του υποσυνείδητου. O Sibelius αφιέρωσε το έργο στον ζωγράφο και κοντινό του φίλο Eero Järnefelt, με τον οποίον επισκεπτόταν συχνά το εθνικό πάρκο Koli μετά τον θάνατο της κόρης του.
Παρά την ικανότητά της να μας κάνει να νιώθουμε δέος και μεγαλοπρέπεια, η μουσική του Jean Sibelius δεν μιλά για τη σχέση ανθρώπου-φύσης, αλλά για την ύπαρξη του ανθρώπου μέσα σε αυτή και για τη συνειδητοποίηση ότι η φύση αποτελεί κάτι πολύ μεγαλύτερο και δυνατότερο από τη δική μας ύπαρξη. Όπως αναφέρει η μαέστρος Susanna Mälkki: «Η φύση απλώς υπάρχει. Η μουσική του Sibelius αναφέρεται στις διαφορετικές συνθήκες και τα τοπία που χαρακτηρίζουν τη φύση και σε προκαλεί να είσαι ανοιχτός. Γι’ αυτό η μουσική του δεν αλλάζει ανά τους αιώνες και τις γενιές».
O Jean Sibelius δεν είναι, ωστόσο, ο μόνος Φινλανδός συνθέτης που έχει επηρεαστεί από τη φύση. Ο νεότερός του Einojuhani Rautavaara (1928-2016), το enfant terrible της φινλανδικής μουσικής που έφερε τις σύγχρονες τεχνικές στη χώρα του, συνέθεσε το 1972 το έργο για ορχήστρα και ηλεκτρονικά (tape) Cantus Arcticus. Το έργο αυτό συντέθηκε σε μια εποχή πειραματισμού με τα ηλεκτρονικά μέσα και τις ηχογραφήσεις και συγχρόνως την εποχή της ανάπτυξης του οικολογικού κινήματος στην Αμερική, ενάντια στο κυνήγι των φαλαινών. Σχεδόν παράλληλα με τον George Crumb και το έργο του Vox Balaenae από το 1971 (για περισσότερα ανατρέξτε στο τεύχος #15 του BANAL) και τον Alan Hovhaness με το And God Created Great Whales από το 1970, ο Rautavaara ηχογραφεί εδώ τραγούδια πουλιών του Αρκτικού Κύκλου και των λιμνών της Φινλανδίας. Το πρώτο μέρος του έργου είναι ένας διάλογος μεταξύ των πουλιών και των πνευστών, το δεύτερο επικεντρώνεται στο άκουσμα του κορυδαλλού, ενώ στο τρίτο μέρος ο συνθέτης γράφει για τους κύκνους που μεταναστεύουν, κάνοντας μια αναφορά στον Sibelius (Swan of Tuonela) και τη φινλανδική μυθολογία (σύμβολο της οποίας είναι ο κύκνος). Μουσικά, με τη χρήση των ηλεκτρονικών, ο συνθέτης εξερευνεί τη σχέση στασιμότητας και κίνησης, συνδέοντας άμεσα τη μουσική με τη φύση με έναν συμπαγή τρόπο. Η μεγάλη όμως επιτυχία του Cantus Arcticus έγκειται στη «φινλανδικότητά» του. Ο Philip V. Bolhman ορίζει έναν νέο όρο, τον «μπορεαλισμό» (borealism), που αναφέρεται στον εξωραϊσμό των βόρειων χωρών. Παρ’ όλα αυτά, η προσέγγιση του συνθέτη για το έργο του ήταν περισσότερο νοσταλγική, καθώς αναφερόταν στη σχέση των Φινλανδών με τη φύση της χώρας τους. Όπως δήλωσε και ο ίδιος: «Δεν πιστεύω ότι ακόμα και ο πιο συνηθισμένος στο αστικό τοπίο Φινλανδός μπορεί να αποφύγει ένα συναισθηματικό δέσιμο με τη φινλανδική φύση».
Με την παραπάνω δήλωση βρίσκεται σύμφωνη και η Φινλανδή συνθέτρια Kaja Saariaho (1952-2023), η οποία ανέφερε σε συνέντευξή της ότι: «Μου αρέσει η φύση, γιατί είμαι Φινλανδή. Ως παιδί συνήθιζα να παίζω έξω στο δάσος και να απολαμβάνω τους ήχους της φύσης, την αντανάκλαση του φωτός στο χιόνι και τις σκοτεινές πολικές νύχτες. Είναι μέρος της φινλανδικότητάς μου». Η ίδια εμπνέεται από τη φύση ως προς τη συμμετρία και τις απότομες αντιθέσεις της, ειδικότερα στο έργο της Nymphéa Reflection (2001).
Όπως είπε και ο Vladimir Askhenazy, η μουσική συνεχίζει την περιγραφή εκεί που οι λέξεις δεν αρκούν πια. Μέσα από τη μουσική οι συνθέτες της Φινλανδίας κατόρθωσαν να περιγράψουν το μεγαλείο της φύσης με τρόπο που οι λέξεις δεν μπορούν να εξηγήσουν.
