Η αγάπη του συλλέκτη είναι κρύα και αμετακίνητη σαν το ατσάλι. Ή τουλάχιστον έτσι παρουσιάζεται στο βιβλίο Ο Συλλέκτης (The Collector) του Τζον Φόουλς. Ο πρωταγωνιστής, ένας κοινωνικά αδέξιος συλλέκτης πεταλούδων, αποφασίζει να απαγάγει μια κοπέλα. Δεν είναι μια οποιαδήποτε κοπέλα˙ στα μάτια του είναι τέλεια, η σπανιότερη πεταλούδα, η κορωνίδα της συλλογής. Την απάγει, γιατί θέλει να την κατέχει. Αυτό μόνο τού αρκεί. Δεν μπορεί να την καταλάβει. Άλλωστε, η κατανόηση δεν είναι ο σκοπός του. Σκοπός είναι η απόλυτη κατοχή και η τοποθέτησή της σε ένα χρυσό κλουβί, απρόσιτο για οποιονδήποτε άλλον. Όμως τη φοβάται. Αυτός που την εξουσιάζει την κοιτάει πια με δέος, ανίκανος να την πλησιάσει. Στη σχέση αυτή, ο ένας πόλος είναι ο Συλλέκτης. Αμετακίνητος στη θέση του, φοβάται και θαυμάζει ταυτόχρονα αυτό που κατέχει. Ο άλλος πόλος είναι η κοπέλα που θέλει να ζήσει μια ζωή γεμάτη από εμπειρίες, να μάθει, να δημιουργήσει.
Το δίπολο είναι αυτό της συντήρησης και της δημιουργίας. Είναι η βαρύτητα ενός αιώνιου «τώρα» απέναντι στην ελαφρότητα ενός μέλλοντος γεμάτου πιθανότητες. Με αφορμή όσα πραγματεύεται το βιβλίο, μπορεί να γίνει μια σύνδεση με τον τρόπο που μια κοινωνία μεταχειρίζεται κομμάτια της ταυτότητάς της. Το παρελθόν ως μέσο ορισμού της ταυτότητας καταλήγει να μοιάζει με στοιχείο της συλλογής του αμετακίνητου Συλλέκτη. Στήνονται, λοιπόν, μουσεία και μνημεία, οργανώνονται παρελάσεις και εκδηλώσεις μνήμης, διδάσκεται η ιστορία και η ντροπή του να μην ξέρεις ιστορία. Δεν υπονοώ ότι όσα αναφέρθηκαν είναι άχρηστα. Αντιθέτως, επιτελούν έναν ρόλο, αλλά, ως συνήθως, στα πράγματα υπάρχουν δύο όψεις.
Θα πει κανείς ότι οι πράξεις του Συλλέκτη δεν μπορούν να συγκριθούν με τους κοινωνικούς θεσμούς. Κι όμως, υπάρχουν ομοιότητες, αρκεί να αλλάξουμε λίγο τη σκοπιά μας. Τα μουσεία, για παράδειγμα –που είναι και συλλογές, άλλωστε–, ικανοποιούν την ανάγκη της κοινωνίας για διατήρηση του παρελθόντος. Αντικείμενα τοποθετημένα τακτικά δημιουργούν ένα εύπεπτο χρονοδιάγραμμα της ιστορίας. Τα εκθέματα μπαίνουν σε βάθρα και προθήκες, αποκομμένα από το περιβάλλον μέσα στο οποίο δημιουργήθηκαν. Μέσα στην αίγλη του μουσείου, κάθε έκθεμα είναι, κατά μία έννοια, νεκρό. Ό,τι δημιουργήθηκε για να χρησιμοποιείται μένει αχρησιμοποίητο και ανέγγιχτο. Θρησκευτικά κειμήλια και αντικείμενα λατρείας έχουν χάσει αυτή τους τη μεταφυσική ιδιότητα και παρατηρούνται από ένα πρίσμα κοσμικό. Αν η τύχη των περισσότερων πραγμάτων της εποχής τους ήταν να καταστραφούν, αυτά σαν να ξεκόλλησαν από τη ροή του χρόνου και να πάγωσαν. Συντηρούνται μεν, αλλά βρίσκονται σε ένα μεταίχμιο – σαν τις πεταλούδες στη θήκη του Συλλέκτη και σαν την κοπέλα που είναι κλειδωμένη στο δωμάτιο.
Δεν σημαίνει, βέβαια, ότι τα μουσεία είναι επιβλαβή ή –αλίμονο!– ότι θα έπρεπε να καταργηθούν1. Δεν τίθεται τέτοιο ζήτημα, γιατί, άλλωστε, τα όποια προβλήματα στη σχέση με το παρελθόν είναι πολύ βαθύτερα. Αποφασίζοντας να μην παινέψω το σπίτι μου, στην Ελλάδα παρατηρούνται διάφορα νοσηρά χαρακτηριστικά. Κρατάμε με νύχια και με δόντια μια εικόνα του παρελθόντος, όπως θα θέλαμε να είναι. Βρήκαμε ποια κομμάτια μάς άρεσαν και τα βάλαμε στον πάγο. Κοιτάμε το παρελθόν, για να το θαυμάζουμε, αντί να το κατανοούμε, γιατί, αν όντως κατανοούσαμε, ο θαυμασμός ενίοτε θα έδινε τη θέση του στην αποστροφή. Άλλωστε, μπροστά σε κάτι τόσο περίπλοκο όσο η ανθρώπινη ιστορία, είναι αδύνατο να αναδυθεί μόνο ένα συναίσθημα. Αυτή η αντίσταση στο να έρθουμε αντιμέτωποι με όλες τις πτυχές της ιστορίας, σε συνδυασμό με τον φόβο προς την καινοτομία και την αλλαγή, είναι ένα σύμπλεγμα που μας έχει αγκυλώσει. Το πρόβλημα, όμως, δεν είναι οι συλλογές μας – είναι το πώς τις αντιμετωπίζουμε. Κοιτάμε το παρελθόν με δέος αντί να το κοιτάμε ευθέως και, ως αποτέλεσμα, είμαστε υποταγμένοι σε αυτό. Κύριοι και κυριευόμενοι. Εμείς, σαν άλλοι συλλέκτες, ίσως κάποια στιγμή μπορέσουμε να αφήσουμε τις πεταλούδες να πετάξουν.
